कलप डारना व कल नइ परना

छत्तीसगढ़ी मुहावरा ‘कलप डारना’ का भावार्थ आर्तनाद करना है एवं ‘कल नइ परना’ का भावार्थ शांति चैन नहीं मिलने से है। आईये आज इन दोनों मुहावरे में प्रयुक्त छत्तीसगढ़ी शब्द ‘कलप’ एवं ‘कल’ के संबंध में चर्चा करते हैं।
इस ब्लॉग में दिए जा रहे छत्तीसगढ़ी शब्दों के आशय एवं शब्द विश्लेषण, शब्द उत्पत्ति के विवरण भाषा विज्ञान की दृष्टि से एकदम सटीक हैं, ऐसा हम नहीं कह रहे हैं. हमारा प्रयास यहॉं प्रस्तुत छत्तीसगढ़ी शब्दों का आशय, सामान्य बोलचाल एवं समझ के अनुरूप, आपके समक्ष रखना है. इसे प्रयोजनमूलक या कामकाजी व्यवहार में आने वाले शब्दार्थ के रूप में स्वीकारेंगें तभी हमारा प्रयास सफल होगा. भाषा विज्ञान की दृष्टि से आशय या शब्दोत्पत्ति संबंधी कोई त्रुटि पाठकों को नजर आती है तो वे टिप्पणियों के द्वारा हमें अवगत करायें ताकि उसे सुधारा जा सके. छत्तीसगढ़ी से नजदीकी संबंध रखने वाले भाषा समूहों के पाठक यदि उन भाषाओं के मिलते जुलते या आशयों वाले शब्दों के संबंध में टिप्पणी करेंगें तो शब्दों का तुलनात्मक अध्ययन भी होता जावेगा.




मुहावरे में प्रयुक्त ‘कल’ प्राकृत के ‘कल्ल’ से बना है जिसका आशय चैन, आराम या सुख है, शब्दकोष शास्त्री इसे अव्यक्त मधुर ध्‍वनि भी कहते हैं। ‘कल’ से बने अन्य छत्तीसगढ़ी शब्दों में एक शब्द ‘कलउली’ है जो हिन्दी के ‘कलपना’ का समानार्थी है और यही छत्तीसगढ़ी शब्द ‘कलप’ का आशय भी है। जिसका आशय चीत्कार करना, गिड़गिड़ाना या बार बार प्रार्थना करने की क्रिया या भाव है। बेचैनी, व्याकुलता व वाद विवाद, झगड़ा, कलह, क्रोध, रोष के साथ ही तीव्र भूख के लिए एक और छत्तीसगढ़ी शब्द बहुधा प्रयोग में आता है वह है ‘कलकली’।

इस शब्द से संबंधित ‘कलकली छाना’ मुहावरा प्रयोग में आता है जिसका भावार्थ बहुत भूख लगाना है। इस शब्द के भावों के करीब वाद विवाद करने वाला व झगड़ा करने वाला को ‘कलकलहा/कलकलहिन’ कहा जाता है। बेचैनी के भाव को प्रर्दशित करने वाले शब्‍दों में अरबी शब्द ‘क़ल्क़’ से बने छत्तीसगढ़ी शब्द ‘कलकुथ’ का आशय घबराकर विविध चेष्टांए करने का भाव, व्यग्रता, आतुरता है। तरसने की क्रिया या भाव व विलाप करने की क्रिया या भाव के आशय से ‘कलपई’ का प्रयोग होता है। व्याकुल होने, तिलमिलाने की क्रिया या भाव के लिए ‘कलबलई’ का प्रयोग होता है। दुख के कारण अधिक शोर मचाने, एक ही बात को बार बार कहने, दुख गोहराने की क्रिया या भाव को ‘कल्हरई’ कहा जाता है।





इन्हीं शब्दों के अर्थों को ध्यान में रखते हुए छत्तीसगढ़ी में एक मुहावरा प्रचलित है जिसमें कहा गया है कि दो पत्नियों का पति हमेशा परेशान रहता है 'दू डउकी के डउका कलर कईया'. छत्तीसगढ़ी के सहयोगी बोली भाषाओं में कलप और कल का आशय पूछने पर बस्तर में बोली जाने वाली गोंडी भाषा बोलने वाले बतलाते हैं कि गोंडी में शराब को 'कल' कहा जाता है. इसके शब्द प्रयोग में वे महुवे की शराब को 'कलकद्दा' और दारू पीने की क्रिया को 'कल उन्डाना' कहते हैं.





लेबल

संजीव तिवारी की कलम घसीटी समसामयिक लेख अतिथि कलम जीवन परिचय छत्तीसगढ की सांस्कृतिक विरासत - मेरी नजरों में पुस्तकें-पत्रिकायें छत्तीसगढ़ी शब्द Chhattisgarhi Phrase Chhattisgarhi Word विनोद साव कहानी पंकज अवधिया सुनील कुमार आस्‍था परम्‍परा विश्‍वास अंध विश्‍वास गीत-गजल-कविता Bastar Naxal समसामयिक अश्विनी केशरवानी नाचा परदेशीराम वर्मा विवेकराज सिंह अरूण कुमार निगम व्यंग कोदूराम दलित रामहृदय तिवारी अंर्तकथा कुबेर पंडवानी Chandaini Gonda पीसीलाल यादव भारतीय सिनेमा के सौ वर्ष Ramchandra Deshmukh गजानन माधव मुक्तिबोध ग्रीन हण्‍ट छत्‍तीसगढ़ी छत्‍तीसगढ़ी फिल्‍म पीपली लाईव बस्‍तर ब्लाग तकनीक Android Chhattisgarhi Gazal ओंकार दास नत्‍था प्रेम साईमन ब्‍लॉगर मिलन रामेश्वर वैष्णव रायपुर साहित्य महोत्सव सरला शर्मा हबीब तनवीर Binayak Sen Dandi Yatra IPTA Love Latter Raypur Sahitya Mahotsav facebook venkatesh shukla अकलतरा अनुवाद अशोक तिवारी आभासी दुनिया आभासी यात्रा वृत्तांत कतरन कनक तिवारी कैलाश वानखेड़े खुमान लाल साव गुरतुर गोठ गूगल रीडर गोपाल मिश्र घनश्याम सिंह गुप्त चिंतलनार छत्तीसगढ़ राजभाषा आयोग छत्तीसगढ़ वंशी छत्‍तीसगढ़ का इतिहास छत्‍तीसगढ़ी उपन्‍यास जयप्रकाश जस गीत दुर्ग जिला हिन्दी साहित्य समिति धरोहर पं. सुन्‍दर लाल शर्मा प्रतिक्रिया प्रमोद ब्रम्‍हभट्ट फाग बिनायक सेन ब्लॉग मीट मानवाधिकार रंगशिल्‍पी रमाकान्‍त श्रीवास्‍तव राजेश सिंह राममनोहर लोहिया विजय वर्तमान विश्वरंजन वीरेन्‍द्र बहादुर सिंह वेंकटेश शुक्ल श्रीलाल शुक्‍ल संतोष झांझी सुशील भोले हिन्‍दी ब्‍लाग से कमाई Adsense Anup Ranjan Pandey Banjare Barle Bastar Band Bastar Painting CP & Berar Chhattisgarh Food Chhattisgarh Rajbhasha Aayog Chhattisgarhi Chhattisgarhi Film Daud Khan Deo Aanand Dev Baloda Dr. Narayan Bhaskar Khare Dr.Sudhir Pathak Dwarika Prasad Mishra Fida Bai Geet Ghar Dwar Google app Govind Ram Nirmalkar Hindi Input Jaiprakash Jhaduram Devangan Justice Yatindra Singh Khem Vaishnav Kondagaon Lal Kitab Latika Vaishnav Mayank verma Nai Kahani Narendra Dev Verma Pandwani Panthi Punaram Nishad R.V. Russell Rajesh Khanna Rajyageet Ravindra Ginnore Ravishankar Shukla Sabal Singh Chouhan Sarguja Sargujiha Boli Sirpur Teejan Bai Telangana Tijan Bai Vedmati Vidya Bhushan Mishra chhattisgarhi upanyas fb feedburner kapalik romancing with life sanskrit ssie अगरिया अजय तिवारी अधबीच अनिल पुसदकर अनुज शर्मा अमरेन्‍द्र नाथ त्रिपाठी अमिताभ अलबेला खत्री अली सैयद अशोक वाजपेयी अशोक सिंघई असम आईसीएस आशा शुक्‍ला ई—स्टाम्प उडि़या साहित्य उपन्‍यास एडसेंस एड्स एयरसेल कंगला मांझी कचना धुरवा कपिलनाथ कश्यप कबीर कार्टून किस्मत बाई देवार कृतिदेव कैलाश बनवासी कोयल गणेश शंकर विद्यार्थी गम्मत गांधीवाद गिरिजेश राव गिरीश पंकज गिरौदपुरी गुलशेर अहमद खॉं ‘शानी’ गोविन्‍द राम निर्मलकर घर द्वार चंदैनी गोंदा छत्‍तीसगढ़ उच्‍च न्‍यायालय छत्‍तीसगढ़ पर्यटन छत्‍तीसगढ़ राज्‍य अलंकरण छत्‍तीसगढ़ी व्‍यंजन जतिन दास जन संस्‍कृति मंच जय गंगान जयंत साहू जया जादवानी जिंदल स्टील एण्ड पावर लिमिटेड जुन्‍नाडीह जे.के.लक्ष्मी सीमेंट जैत खांब टेंगनाही माता टेम्पलेट डिजाइनर ठेठरी-खुरमी ठोस अपशिष्ट् (प्रबंधन और हथालन) उप-विधियॉं डॉ. अतुल कुमार डॉ. इन्‍द्रजीत सिंह डॉ. ए. एल. श्रीवास्तव डॉ. गोरेलाल चंदेल डॉ. निर्मल साहू डॉ. राजेन्‍द्र मिश्र डॉ. विनय कुमार पाठक डॉ. श्रद्धा चंद्राकर डॉ. संजय दानी डॉ. हंसा शुक्ला डॉ.ऋतु दुबे डॉ.पी.आर. कोसरिया डॉ.राजेन्‍द्र प्रसाद डॉ.संजय अलंग तमंचा रायपुरी दंतेवाडा दलित चेतना दाउद खॉंन दारा सिंह दिनकर दीपक शर्मा देसी दारू धनश्‍याम सिंह गुप्‍त नथमल झँवर नया थियेटर नवीन जिंदल नाम निदा फ़ाज़ली नोकिया 5233 पं. माखनलाल चतुर्वेदी पत्रकार परिकल्‍पना सम्‍मान पवन दीवान पाबला वर्सेस अनूप पूनम प्रशांत भूषण प्रादेशिक सम्मलेन प्रेम दिवस बलौदा बसदेवा बस्‍तर बैंड बहादुर कलारिन बहुमत सम्मान बिलासा ब्लागरों की चिंतन बैठक भरथरी भिलाई स्टील प्लांट भुनेश्वर कश्यप भूमि अर्जन भेंट-मुलाकात मकबूल फिदा हुसैन मधुबाला महाभारत महावीर अग्रवाल महुदा माटी तिहार माननीय श्री न्यायमूर्ति यतीन्द्र सिंह मीरा बाई मेधा पाटकर मोहम्मद हिदायतउल्ला योगेंद्र ठाकुर रघुवीर अग्रवाल 'पथिक' रवि श्रीवास्तव रश्मि सुन्‍दरानी राजकुमार सोनी राजमाता फुलवादेवी राजीव रंजन राजेश खन्ना राम पटवा रामधारी सिंह 'दिनकर’ राय बहादुर डॉ. हीरालाल रेखादेवी जलक्षत्री रेमिंगटन लक्ष्मण प्रसाद दुबे लाईनेक्स लाला जगदलपुरी लेह लोक साहित्‍य वामपंथ विद्याभूषण मिश्र विनोद डोंगरे वीरेन्द्र कुर्रे वीरेन्‍द्र कुमार सोनी वैरियर एल्विन शबरी शरद कोकाश शरद पुर्णिमा शहरोज़ शिरीष डामरे शिव मंदिर शुभदा मिश्र श्यामलाल चतुर्वेदी श्रद्धा थवाईत संजीत त्रिपाठी संजीव ठाकुर संतोष जैन संदीप पांडे संस्कृत संस्‍कृति संस्‍कृति विभाग सतनाम सतीश कुमार चौहान सत्‍येन्‍द्र समाजरत्न पतिराम साव सम्मान सरला दास साक्षात्‍कार सामूहिक ब्‍लॉग साहित्तिक हलचल सुभाष चंद्र बोस सुमित्रा नंदन पंत सूचक सूचना सृजन गाथा स्टाम्प शुल्क स्वच्छ भारत मिशन हंस हनुमंत नायडू हरिठाकुर हरिभूमि हास-परिहास हिन्‍दी टूल हिमांशु कुमार हिमांशु द्विवेदी हेमंत वैष्‍णव है बातों में दम

छत्‍तीसगढ़ की कला, साहित्‍य एवं संस्‍कृति पर संजीव तिवारी एवं अतिथि रचनाकारों के आलेख

लूट का बदला लूट: चंदैनी-गोंदा

  विजय वर्तमान चंदैनी-गोंदा को प्रत्यक्षतः देखने, जानने, समझने और समझा सकने वाले लोग अब गिनती के रह गए हैं। किसी भी विराट कृति में बताने को ...